Astane Qüdse Rəzəvi
kompleksi
Müqəddəs hərəmin ilkin illərdəki vəziyyəti. Həzrət
İmam Rzanın (ə) pak cisminin dəfn edildiyi məkan Rovzeyi münəvvərə
adlanır və onun üzərində əzəmətli qızılı günbəz vardır ki, bu
kompleksdəki binaların mərkəzi hesab olunur.
İmamın
dəfn olunduğu zamanlar müqəddəs hərəm sadə bir bina idi və o zamanın
tikinti materialları ilə tikilmişdi. Belə ki müqəddəs məzar olan
hissəyə açılan bir qapı olmuşdur və o zamanın sadə bəzəkləri ilə
bəzədilmişdi. Üzbəüzdə yerləşən kölgəlikdən başqa bütün künclərdə
kölgəliklər binadan xaricə tərəf düzəldilmişdi. Məqbərənin üzərində tək
bir ədəd günbəz olmuşdur.
O
keçmiş illərdə müqəddəs ziyarətgahın ətrafındakı yerlərdə yaşayış yox
idi və Tus şəhərinin iki məşhur kəndindən olan Nuğan o ərazilərdə
yaşayış məntəqəsi hesab edilirdi.
Zalım
hakimlərin şiələrin hərəkət və məskunlaşmalarına dəqiq nəzarəti və
onlara İmamın müqəddəs məzarına diqqət yetirməyin və ziyarətin qadağan
edilməsi illərin keçməsi ilə bu müqəddəs qəbrin üzərində o Həzrətə
layiq binanın tikilməsinə imkan verilmədi.
Axırda
müxtəlif zamanlarda hakimlərin və xalqın, xüsusi ilə də Xorasan
camaatının və İmamın ziyarətinə xüsusi əlaqəsi olan insanların bu
şərafətli yerin ziyarətini özlərinə vacib etmələrindən sonra burada
müqəddəs binanın inşa edilməsi, bəzədilməsi və qorunmasına başladılar.
Əsrlər
boyu müsəlman ölkələrin əhalisi, Xorasan vilayətinin hakim və əmirləri,
vilayət və imamət məqamına xüsusi ehtiramı olan insanlar müəyyən
vəsaitlər sərf etməklə buranın yenidən qurulmasında və əzəmətli
olmasında çalışıblar. Aramgahın bəzədilməsi ilə yanaşı yeni binalar
inşa etməklə bu müqəddəs məkanı keçmiş zamanların incəsənət nümunəsinə
çevirdilər.
Başın üstü, tarixə qovuşan mədrəsə. Başın
üstündə yerləşən mədrəsə ki, hal-hazırda ondan heç bir əsər qalmamışdır
və qərb tərəfdə Zəncir adı ilə tanınan bazarın (Məşhədin ən məşhur və
əsli bazarlarından olmuşdur və qədim sahədən böyük bazara qədər, Dudər
, baş üstü, Pərizad mədrəsələri və Gövhərşad məscidi ilə eyni
tarazlıqda davam etmişdir ) haşiyəsində İmam Rza (ə) ziyarətgahının
yuxarı tərəfində yerləşibmiş və şimal tərəfdən İslam inqilabı həyəti,
cənub tərəfdən Pərizad mədrəsəsi, şərq tərəfdən bu ziyarətgahın evləri
və qərb tərəfdən isə Zəncir bazarı ilə məhdudlaşırdı.
Mədrəsənin tarixi. Bu
yer İmam Rzanın (ə) müqəddəs hərəminin baş tərəfində yerləşdiyindən baş
üstə yerləşən mədrəsə adlanmışdır və Məşhədin ən qədim mədrəsələrindən
hesab olunur. Binanın tikilmə tarixi və kim tərəfində inşa edilməsi
məlum deyildir. Ancaq Əbdülməcid Mövləvi, ingilis səyyahı Frezer və İbn
Bətutənin nəzərlərinə görə onu inşa etdirən Əmir Teymurun oğlu Şahrux
olmuşdur.
Qəyyumluq. Mədrəsənin
banisi və qəyyumu barəsində əldə məlumat yoxdur. Qəməri 1091-ci ildə
Səidəddin ləqəbi ilə tanınan Mirzə Məhəmməd tərəfindən təmir edildikdən
sonra ehtimal olunur ki, o və övladları bura xaraba vəziyyətə düşənə
qədər qəyyumluq vəzifəsini daşımışlar. 1203 qəməri ilində (1788) Mirzə
Mehdi Şəhidin oğlu Mirzə Əbdülcavad tərəfindən mədrəsə yenidən quruldu.
Məşhur alim olan bu şəxs mədrəsənin qəyyumluğunu öz üzərinə götürdü.
Onun ölümündən sonra bu mədrəsənin qəyyumluğu ailəsində qaldı. Sonra
Məşhəd elmi hövzəsinin məşhur alimlərindən olan Hacı Mirzə Əbdülkərim
və ondan sonra həm oğlu (üçüncü) Hacı Mirzə Əbdülcavad mədrəsənin
qəyyumluğunu öz öhdələrinə götürmüşlər. Həmçinin Ağa Nəcəfi, Seyid
Məhəmməd Hüseyn və onun oğlu Hacı Seyid Əli Ələmül Hüda bu mədrəsənin
qəyyumlarından olmuşlar və Hacı Seyid Əli Ələmül Hüda mədrəsə sökülənə
qədər həmin missiyanı daşımışdır.
Fəaliyyətləri və təhsil proqramları. Bu
mədrəsənin əhəmiyyətini nəzərə almaqla müxtəlif sahədə hövzə dərsləri
və elmi yığıncaqlar orada keçirilirdi. Din elmləri öyrənən tələbələr
Mirzə Əbdülcavad , Hacı Mirzə Əbdülkərim və Hacı Seyid Əli Ələmül Hüda
kimi böyük və məşhur alimlərdən faydalanırdılar.
Binanın mövcud vəziyyəti. İslam
İnqilabından sonra Ayətullah Vaiz Təbəsi Astane Qüdsi Rəzəvinin vəqf
ərazilərinin qəyyumlarının böyüyü vəqfnaməni diqqətlə mütaliə və
araşdırdıqdan sonra mədrəsənin yerinin ilk öncə müqəddəs ziyarətgaha
məxsus olduğu və sonrada mədrəsə olduğu aşkarlandı.
Bu
üzdən mədrəsə söküldükdən sonra onun yerində əzəmətli və geniş tağ
tikilməsi qərara alındı. Bu 3 mərtəbəli tağ 9700 kv. metr ərazidə
hal-hazırda Darül-Vilayət adı ilə müqəddəs hərəmin ən böyük tağıdır.
Hərəmin memarları tarixin rəvayətində. Hər bir kərpicin öz hekayəsi var... Hərəmin
binası tarix boyunca tədriclə inşa edilmiş və genişlənmişdir. Hərəmin
indiki fəzasının yaranmasında İranın tarixi boyu qadın və kişilərin
rolu olmuşdur və onlar adlarını Həzrət Rzanın (ə) adı altında
əbədiləşdirmişlər. Hərəmin divarlarında olan hər bir kaşı və kərpic
bu torpağın insanlarının öz ağaları Həzrət Rzaya (ə) olan eşqlərindən
xəbər verir. Hərəmin kitabələrində olan tarix Samanilərdən Qacarlara
qədər böyük bir dövrü göstərir.
Samanilər - ilk abadlaşdıranlar.
Tarixə əsasən, Nuh ibn Mənsur Samaninin yaxınlarından Əbubəkr Şahmərd
Əli ibn Musa Rzanın (ə) şiələrin səkkizinci imamının şəhid olduğu yeri
abad etdi.
İbn
Babuveyhin dediyinə əsasən, Məhəmməd ibn Əbdürrəzzaq Tusi və Əmir
Məhəmmədiyyə Samani dövrünün əmirləri öz hakimiyyətləri dövründə İmamın
müqəddəs ziyarətgahına xüsusi ehtiram göstərərək, hərəmdə bəzək işləri
həyata keçirdilər.
Deyləmilər; müxtəsər bəzəklər. Dördüncü
hicri əsrinin əvvəllərində Əzdövlə Deyləminin əmri ilə İmamın hərəmi o
dövrün üslubuna əsasən təmir edilmiş və bəzədilmişdir.
Qəznəvilər; İmamın baş tərəfində tikilən məscidi yadigar qoyanlar. Yəmin
Əddövlə, Soltan Mahmud Qəznəvi Əli ibn Musa Rzanın (ə) və Rəşidin
məzarı yerləşən Məşhəd Tusda atası Səboktəkin Qəznəvinin qübbədə
törətdiyi dağıntıdan sonra onu yenidən düzəltdi və orada gözəl bir bina
inşa etdirdi.
Bundan
əlavə Dəbir adı ilə tanınan Əbulhəsən Əraqi beşinci əsrin əvvəllərində
müqəddəs ziyarətgahı təmir edərkən məzarın baş tərəfində məscid inşa
etdirdi və bu məscid Qəznəvilər dövrünün yadigarıdır.
Səlcuqlar; ilk günbəz. Bu dövrədə məzarın üstündə ilk günbəz inşa edilmişdir.
Hicri
altıncı əsrin əvvəllərində Səlcuqlar dövründə Əmir İmad Əddövlə hərəmi
təmir etdirmişdir. Soltan Səncərin vəziri Şərəfəddin Əbu Tahir Qummi
məzarın üstündə günbəz tikdirdi və səlcuq türkləri hərəmin yerliyini və
divarını nəfis Səncəri kaşıları ilə bəzəyərək, orda 512 (1118) tarixini
həkk etdilər.
Xarəzmşahlar; səncəri kaşılarının dövrü. Xarəzmşahların
dövründə hərəmin kaşıları özünə yeni rəng aldı. Hicri yeddinci əsrin
əvvəllərində müqəddəs hərəmin divar və yerliyində olan kaşılar məşhur
səncəri kaşıları ilə bəzədildi. Hal-hazırda da bu kaşılar 612 (1215)
tarixi ilə hərəmdə mövcuddur.
Bundan
əlavə olaraq bu dövrdə qəbrin ətrafı və üzbəüz hissəsi əla növ çini
kaşılar və kitabə ilə bəzədildi. Bu kitabədə gözəl süls xətti ilə İmam
Rzanın (ə) adı və soyu Həzrət Əliyə (ə) qədər yazılmışdır.
Gövhərşad məscidi.
Hicri doqquzuncu əsrin əvvəllərində Teymurilər dövründə tikilmiş qədim
əzəmətli binalardan bir də Gövhərşad məscididir. Bu tarixi bina
müqəddəs hərəmin cənub tərəfində yerləşir və Darül Səyadə və Darül
Hifaz tağlarına birləşir. Bu məscid Cığatay əmirlərindən olan Əmir
Qiyasəddin Tərxanın qızı və Teymurun oğlu Şahruxun həyat yoldaşı
Gövhərşad xanım tapşırığı ilə hicri 821-ci ildə (1418) məşhur iranlı
memar Qəvaməddin Şirazi tərəfindən Teymurilər dövrünün memarlığı
üslubunda tikilmişdir.
Məscidin
kaşıları Teymurilər dövrünün şah əsərləridir. Məscidin günbəz şəkilli
tağları və onun xüsusi bəzəyə malik minarələri qabarıq üsulla
bəzədilmiş, həmçinin divarın naxış və xətləri gips üzərində Teymurilər
dövrünün ən yaxşı kaşıları bu binaya təkrarolunmaz gözəllik vermişdir.
Bu qədim bina İran incəsənətinin kamil və seçilmiş nümunələrindən
sayılır və qədim memarlığın bütün xüsusiyyətləri burada işlədilmişdir.
Teymur
dövrünün ən yaxşı süls xətti ustalarından olan Baysanqurun (Gövhərşadın
oğlu) tarixi və gözəl kitabəsi gözəl süls xətti ilə eyvanda gözə çarpır
və məscidin tarixi naxışları damara oxşayan kaşı üzərində bu kitabədə
yazılmışdır.
Mehrab mərmər daşından olub oyma, bəzək və kitabə ilə o dövrlərin memarlığının göstəricisidir.
Eyvan
mehrabının yanında yerləşən Sahibəzzaman (ə.c) minbəri qədim olması
baxımından mühümdür. Bu nəfis minbər mismar işlədilmədən qoz və armud
ağacından çox gözəl şəkildə ustad Məhəmməd Nəccar Xorasani tərəfindən
Fətəli şah Qacar əsrinin məşhur taxta üzərində naxış üslubu ilə
düzəldilmişdir.
Eyvan
üzərindəki hündür günbəz bu binanın əzəmətini daha da artırmışdır.
Günbəzin hündürlüyü 41 metr və eni 10 metrdir. Onun xarici səthi
minalanmış kərpic və kufi xəttində olan bir kitabə ilə bəzədilmişdir.
Bu eyvanın iki tərəfində məscidin döşəməsindən ucalan 43 metrlik iki
minarə düzəldilmişdir və onlar bir neçə kitabəyə malikdir.
Gövhərşad
məscidi 2800 kvadrat metrlik həyətə malikdir və onun təməli 9400
kvadrat metrdir. Məscid binasının 8 böyük eyvanı və yeddi otağı var.
Məscidi inşa etdirən Gövhərşad xanımın adı məscidi şimal eyvanında
(Darül Siyadə) sarı rəngli kaşı üzərində süls xətti ilə yazılmışdır.
Teymurilər
dövrünün əsərlərindən biri də İnqilab həyətinin cənub hissəsidir. Bura
Teymurilərin sonuncu əmiri Soltan Hüseyn Bayqaranın vəziri Əmir Əlişir
Nəvayi tərəfindən hicri 875-885-ci illərdə (1470- 1480) inşa
edilmişdir.
Səfəvilər; Qızıl ilə işləmə dövrü.
Səfəvilər dövrü də hərəmin memarlıq tarixində mühüm dövrlərdəndir.
Günbəzin və iki minarənin qızıl ilə işləməsi, ilk qəbir üzərində ilk
zirehin hazırlanması, Tohidxana tağları, Allahverdi xan günbəzi, Hatəm
xan günbəzinin hamısı bu dövrə aiddir. Şah Təhmasib, Şah Abbas və Şah
Süleyman əsaslı işlərlə bu dövrdə adlarını hərəmin tarixinə yazmışlar.
Şah Təhmasib hicri 932-ci ildə (1525) ilk dəfə günbəzi qızıl ilə
bəzətdirdi və hicri 957-ci ildə (1550) qəbir üzərində ilk zirehin
düzəldilməsini tapşırdı. Bundan əlavə olaraq Əmir Əlişir eyvanını və
iki minarəni də qızıl ilə zinətləndirdi.
Şah
Abbasın zamanında İnqilab həyəti genişləndirildi və onun şərq, şimal və
qərb hissəsində eyvanlar, hücrələr düzəldildi və ikinci Şah Abbas
onları təmir və kaşı ilə bəzətdirdi.
Hicri
997-ci ildə (1588) özbək xanı Əbdülmömin ziyarətgahı və günbəzdə olan
qızılları qarət etdi. Birinci Şah Abbas Məşhədə etdiyi səfər zamanı
yenidən günbəzi qızılla bəzətdirdi. Bu iş hicri 1016-cı ildə (1607)
sona çatdı. Əlirza Abbasi Şah Abbasın Məşhədə gəlişini və günbəzin
qızıl ilə bəzədilməsini süls xətti ilə abidənin aşağı hissəsindəki
kitabədə həkk etmişdir.
Şah
Süleyman Səfəvi də Darül Siyadə tağını təmir elətdirmiş və 1084 hicri
ilində (1673) zəlzələ nəticəsində günbəzin qopmuş qızıllarını yenidən
düzəltdirmişdir. Şah Süleyman dövründə günbəzin yenidən qızıl ilə
işlənməsi Məhəmməd Rza İmami tərəfindən günbəzin alt hissəsində
kitabədə yazılmışdır.
Afşarilər dövrü; İsamil Təlanın su evi. Ətiq
həyətinin (İnqilab həyəti) şimalındakı minarə, Əmir Əlişir eyvanının
yenidən qızıl ilə bəzədilməsi və onun üstündəki minarə və İsmail Təlayi
su evinin su daşı da bu dövrə aiddir.
Qacarlar dövrü; güzgü ilə işləmələr. Memarlıq
baxımından Qacarlar dövrü də hərəmin tarixinin mühüm dövrlərindən
sayılır. Azadlıq həyətinin binası bu dövrə aiddir. Bu dövrdə Azadlıq
həyətinin qərb hissəsi qızıl ilə bəzədilmiş, Nasir eyvanı adı ilə
məşhurlaşmışdır. Bu dövrdə Azadlıq həyətinin kaşı ilə işlənməsi və
bəzənməsi həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə 1275-ci hicri ilində
(1858) Qaimməqam Nuri müqəddəs rövzənin güzgü ilə bəzədilməsinə aid
göstəriş vermişdir. Bu dövrdə Tohidxana, Darül Hifaz və Darül Səyyarə
tağları güzgü ilə bəzədilmişdir.
İslam İnqilabından sonrakı hərəm.
Həzrət
Rzanın (ə) bütün yaxın və uzaq ziyarətçilərinin söylədikləri həqiqət
budur ki, inqilabdan sonra hərəm başqa bir təsir bağışlamışdır: daha
geniş və daha əzəmətli.
Ziyarətçilərin
artması, açıq fəzanın və üstü örtülü yerlərin kifayət etməməsi,
ziyarətin asan olmaması və çoxlu gediş-gəlişin olması və..., Astane
Qüdse Rəzəvi barədə bu fikrə gəlindi ki, ictimai, ziyarət
mədəniyyətini, xidməti nəzərə almaqla zəvvarların ziyarət və dua etməsi
üçün sakit fəzalar yaradılsın.
Bu
kompleksin qəyyumlarının zəhməti ilə ziyarət, mədəniyyət və xidmət
fəzaları sürətlə genişləndi. Belə ki, son illərdə inşa olunmuş
binaların həcmi inqilabdan qabaq tikilən binalardan beş dəfə çoxdur.
Binaların ərazisi 12 əsr ərzində təqribən 12 hektar olmuşdur. Ancaq
İslam İnqilabından sonra indiyə kimi təxminən 90 hektara çatmışdır.
Üstü örtülü və açıq sahələrin qədim binaların təmiri ilə yanaşı inşa
edilməsi bu tikintilərin əsaslarından olmuşdur. Bu illər ərzində
kompleks mədəniyyət sahəsində də xeyli irəli getmişdir.
Son
illərdəki çalışmalar nəticəsində üstü örtülü 26 bina, üstü açıq 9 həyət
və 4 giriş qapısı düzəldilmişdir. Burada inqilabdan sonra hərəmdə
görülən mühüm fəaliyyətlərə işarə ediləcək. Bunlar ziyarət, ibadət,
mədəniyyət və xidmət sahələridir.
İbadət
və ziyarət sahəsinin genişləndirilməsi. Mədəniyyət sahəsinin
genişləndirilməsi. Xidmət sahələrinin genişləndirilməsi. İbadət və
ziyarət sahələrinin genişləndirilməsi. Müqəddəs
məkanın genişləndirilməsi və yeni tikililərin inşası ən çox ibadət və
ziyarət məkanlarında olmuşdur. Bütün bu məkanlarda yeni texnologiyalar
İran və İslam incəsənəti və zövqü ilə qarışdırılaraq ziyarətçilər üçün
sakit və ruhani bir fəza yaradılmışdır.
Mədəni fəzanın genişləndirilməsi. Kitabxanalar,
universitetlər, muzeylər və ...., bir neçə il öncə belə məkanların
ziyarətgahlarda mövcud olması nəzərə gəlmirdi. Ancaq hərəmin zəvvarları
çoxdandır ki, ziyarətlə yanaşı, bu mədəni məkanlardan da istifadə
edirlər. İslam inqilabından sonra mədəni fəzanın genişləndirilməsinə
aid aşağıdakı işlər görülmüşdür:
Rəzəvi
İslam Elmləri Universiteti, Mərkəzi kitabxana, Gövhərşad məscidinin
kitabxanası, İslami Araşdırmalar Fondu və Xorasan hövzələr müdiriyyəti
39000 kvadrat metr ərazidə və 91500 kvadrat metr təməldə qərarlaşıb.
Quran
muzeyinin təsis olunması (Quran və nəfis kitablar xəzinəsi), mərkəzi
muzey, marka, saat, sədəf, silah, pul, xalça və s...muzeyləri 5400
kvadrat metr ərazi və 16500 kvadrat metr təməldə təsis olunub.
Xidmət sahəsinin genişlənməsi. Şeyx
Bəhayi, Şeyx Təbərsi, Şeyx Hürr Amili və üç mərtəbədə Xosrəvi No, İmam
Rza (ə) məscidləri və giriş qapısı ziyarətə gələnlərin rifahı üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Dayanacaqlar. Hərəmin altında 3000 maşın tutumlu 4 dayanacaq inşa edilib.
Qonaq evləri, bazarlar və kütləvi tualetlər .
Ziyarətgahın mehmanxanasının Şeyx Hürr Amili məscidinin şimalında
genişləndirilməsi, Kövsər və Qədir mərkəzinin, hidayət bazarı, Raste
bazar və tualetlərin tikilməsi zəvvarların rahatlığı üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
Hərəmin indiki vəziyyəti.
Hərəm sözü deyildikdə bir çox zəvvarların zehninə müqəddəs zireh gəlir.
Ancaq həqiqətdə dördbucaqlı müqəddəs məqbərə, günbəz, məzar daşı və
müqəddəs zirehə hərəm deyilir. Hərəm otaqlar vasitəsilə daxil və
xariclə birləşir.
Hərəmin həndəsi forması təqribən dördbucaqlıdır. Genişlənmədən sonra onun ərazisi 182 min kvadrat metrdir.
Hərəmin
iki tərəfdən (cənub və şimal) qızıl qapılar vasitəsilə tağlara yolu var
və başqa iki tərəfdən (şimal və qərb) iki böyük otaqla başqa tağlara və
məzarın baş tərəfindəki məscidə birləşir.
Müqəddəs məzarın yerləşdiyi yer və onun inqilabdan sonra yenidən qurulması.
İslam inqilabından sonra cəmiyyətin artması və xalqın məzhəbi
hisslərinin də çoxalması İmam Rzanın (ə) zəvvarlarının sayının
artmasına səbəb oldu və belə ki, hərəm insanların çoxluğuna cavab
vermirdi.
Başqa
bir tərəfdən mübarək məzarın baş tərəfində özül betondan və qalan 3
tərəfdə isə kərpicdən olduğundan zəif idi. Günbəzin zəlzələ kimi
hadisələrə davamlılığı yox idi. Bu üzdən buranın yenidən qurulması
zəruri idi. Yenidənqurma işləri 1979-cu ilin noyabr ayında başladı,
bura 18 kvadrat metr genişləndirildi və qəbrin baş hissəsindəki məscid
kaşı ilə bəzədildi.
Müqəddəs məzar daşı. İndiyə
kimi Həzrət Rzanın (ə) müqəddəs qəbri üstünə 3 daş qoyublar ki,
bunların hər birinin tarixi əhəmiyyəti vardır. Ən qədimi 30*40 və 6
diametrində olan mərmər daşı olmuşdur ki, altı əsr əvvəl qoyulmuşdur.
Bu daş kompleks muzeyinin ən nəfis və qiymətli incilərindəndir.
Üzərindəki xətt kufi xəttidir və haşiyəsində 3 kitabə və üzərində
mehrab şəkilli bir kitabə vardır.
İkinci daş ağ mərmərdən idi və onun necə olması barədə əldə çox məlumat yoxdur.
Üçüncü
daş əla keyfiyyətli mərmər daşıdır və bu daş Yəzdin arxa tərəfində
yerləşən Turan mədənindəndir. Bu mərmər yaşıl rəngdədir. Onun həcmi
1\10*2\20 və diametri 1 metr və ağırlığı 3600 kiloqramdır. Bu daş
1979-cu ildə yenidənqurma işləri zaman qoyulmuşdur.
Müqəddəs məzar üzərində sandıq.
Deyilənlərə görə, müqəddəs məzarın üstündə daşdan başqa sandıq da
olmuşdur. İlk sandıq altıncı əsrin əvvəllərinə qayıdır. Altıncı əsrin
alimlərindən olan İbn Həmzə kimi tanınan İmadəddin Əbu Cəfər Məhəmməd
ibn Əli Tusi özü şəxsən hadisənin şahidi olmuşdur və deyir: "İsfahan
əhalisindən olan zərdüşt Ənuşirəvan İmamdan kəramət gördüyünə görə
müsəlman oldu və hicri 500-cü ildə gümüş üzlü taxta sandığı İmamın
qəbri üstünə qoydu ". (Əlsaqib fi mənaqib, 206-205)
İkinci
taxta sandıq qızıl üzlük və qızıl mıxlarla 1022 hicri ilində (1613)
qəbrin üzərinə qoyulmuşdu və Abbasi sandığı kimi məşhur idi. Bu sandıq
gözəl və qiymətli bəzəklərə malik olmuşdur və 1311-ci hicri ilində
(1893) dayaqlarının dağılması üzündən oradan götürdülər.
Üçüncü
daş sandıq Şandiz mədənindən yaşıl limon rəngində olmuşdur və çənd
hissədən ibarət idi. Onu 1311 hicri qəməri ilində (1893) mərhum Hacı
Hüseyn Həccarbaşı Zəncani hazırlayaraq qəbrin üzərinə qoymuşdur. O,
2000-ci ilə qədər zirehin içində idi və əvəz olunaraq beşinci zirehdə
onun yerini yeni məzar daşı tutdu.
Müqəddəs zireh. Zireh
sandıq üzərində olan şəbəkə mühitdir. Tarixə əsasən qəbrin üzərində
zireh qoyulması Səfəvilər dövründən başlamışdır. Bundan əvvəlki
zamanlarda zireh olması məlum deyil. O zamandan indiyə kimi sözügedən
müqəddəs qəbrin üzərinə beş zireh qoyulmuşdur.
Birinci zireh; Səfəvi dövrünün taxta zirehi.
Qızıl və gümüşlə bəzədilmiş taxta zireh onuncu əsrin ortalarına aiddir
və 957-ci hicri qəməri ilində (1550) düzəldilərək qəbrin üzərinə
qoyulmuşdur. Bu zirehin kitabəsində "Həl Əta" surəsi süls xətti ilə
həkk edimiş və zirehin baş tərəfində qızıl ilə yazılan kitabə olmuşdur.
Zirehin qoyulma tarixi belədir: "Vilayət şahının qulu Təhmasib ibn
İsmayıl Səfəvinin səltənəti dövründə bu mübarək məhcər bu müqəddəs
məkana qoyulmuşdur. Il 957 " .
İkinci zireh; Nadirin üzük qaşlı zirehi.
Qiymətli daş-qaşlarla bəzədilmiş polad zireh 1160-cı hicri qəməri
ilində (1747) bu ziyarətgaha təqdim olunmuşdur. Zirehi Nadir şah
Avşarın nəvəsi, Rzaqulu Mirzənin oğlu Şahrux Mirzə vəqf etmişdir. Üzük
qaşlı zireh hal-hazıda sərdabədədir və poladdan
hazırlanmışdır, təqribən iki min yaqut və zümrüdlə bəzədilmiş
qübbələri vardır. İkinci zireh 260 ildən çoxdur ki, buradadır. O,
üçüncü və dördüncü zirehin altında olmuşdur və beşinci zireh qoyulanda
onu sərdabəyə keçirmişlər.
Üçüncü zireh; Qacar dövrünün polad zirehi. Bu
zireh sadədir və poladdan hazırlanmışdır. Onun ölçüsü 3*4 və hündürlüyü
isə təxminən iki metr olmuşdur. Bu zireh 1238 hicri qəməri ilində
(1822) Fətəli şah Qacarın hakimliyi dövründə üzük qaşlı zirehin
üzərindən qoyulmuşdur. Bu zireh də qızıl və cəvahiratla
bəzədilmişdir. Ayaq hissə tərəfdəki qapı Fətəli şah tərəfindən təqdim
olunmuşdur və bu qiymətli qapı indi də hərəmin qərb tərəfində xüsusi
qab içində saxlanılır. Üçüncü zireh bir müddətdən sonra dayaqlarının
çürüməsinə görə 1959-cu ildə dəyişdirilib muzeyə göndərildi və onun
yerinə dördüncü zireh qoyuldu.
Dördüncü zireh; şir və şəkər zirehi. Dördüncü
zireh qızıl və gümüş zirehi və "şir və şəkər " adı ilə məşhur olmuş və
1959-cu ildə üçüncü zireh götürüldükdən sonra qoyulmuşdur. Bu zireh
mərhum seyid Əbülhəsən Hafizyanın nəzarəti altında mərhum ustad Hacı
Məhəmməd Təqi Zufun və başqa ustadların köməkliyi ilə hazırlanmışdır.
Dördüncü zirehin təqribən 4 metr uzunluğu , 3.60 eni və 3.90 hündürlüyü
olmuşdur.
Beşinci zireh; Günəş zirehi. Ömründən
42 il keçdikdən sonra dördüncü zirehin çürüməsi, qızıl və gümüş
üzlüklərin boşalması nəticəsində Astane Qüds Rəzəvi yenisinin
düzəldilməsi fikrinə düşdü. Bu zirehin hazırlanması İslam
Respublikasının nəzərə çarpacaq işlərindən biridir və eyni zamanda
hərəmin ətrafının yenidən qurulması və genişləndirilməsi də həyata
keçirilmişdir. 1993-cü ildə Astane Qüds Rəzəvi kompleksinin rəhbərliyi
tərəfindən yeni zirehin hazırlanması üçün araşdırmalar başladı.
Layihələr təqdim olundu. Bu layihələrin ardınca nəhayət ölkənin
adlı-sanlı incəsənət xadimi ustad Fərşçiyana bu layihəni hazırlamaq
tapşırıldı.
Layihənin
seçilməsi və başqa məşhur ustadların əməkdaşlığı ilə abadlaşdırma
idarəsinin nəzarəti altında zirehin düzəldilməsi və Həzrət Rzanın (ə)
hərəminin genişləndirilməsi işi başlandı.
Beşinci
zireh dəmir, polad, qoz ağacı, qızıl və gümüş üzlüklərdən
hazırlanmışdır. Həkkaklıq işləri layihədəki incəsənətə münasib icra
olundu. Zireh yeddi il daimi işdən sonra yüksək keyfiyyətlə 12 ton
ağırlığında 3\73*4\78 həcmində 3\90 metr hündürlükdə hazırlandı.
2000-ci ildə Qurban bayramı günü Ayətullah Xamneyi və Ayətullah
Təbərsinin iştirakı ilə bu zireh qoyuldu. Zirehin bayır tərəfində süls
xəti və qızıl və gümüşlə bəzədilmiş halda mübarək Yasin və Həl Əta
surələri yazılmışdır. Yuxarı hissədə və zirehin daxil divarlarında
Allahın adları ağac üzərində oyma ilə gözəl şəkildə ustad Fərşçiyanın
layihəsi ilə ustad Kəşti Arayi Şirazi tərəfindən yazılmışdır.
Günbəz. Günbəz
şəhərlərdə, xüsusilə də qədim və məzhəbi yerlərdə xalqın din
rəhbərlərinə və övliyalara olan ehtiramının nümunəsidir. İmam Rzanın
(ə) qızıl ilə bəzədilmiş günbəzi özünün qızıl kərpiclərinin parıltısı
ilə həmişə görənlərin ehtiram etdikləri ən gözəl mənzərələrdən biri
olmuşdur. Heyran zəvvar uzun yolları arxada qoyub müqəddəs Məşhəd
şəhərinə qədəm qoyur və daxil olduğu ilk anlardan qızıl günbəzi
görməklə Həzrət Rzanın (ə) nurlu məqbərəsini ziyarətdən çox şövqlənir.
İmamın
nurlu günbəzi tikinti və hündürlük baxımından çox gözəl və məharətlə
hazırlanmışdır və onun iki üzlüyü var. Birinci üzlüyü hərəmin çökük və
bəzədilmiş tavanıdır ki, ona qübbə deyilir. İkinci örtük həmin qızıl
günbəzdir. İki örtüyün arasında 13 metrdən çox hündürlüyü olan boş fəza
vardır. Günbəzin ağırlığı qalınlığı 2\90 metr olan hərəmin divarları
üzərinə düşür.
| 
